KHÔNG CÒN CHỮ LỄ, XÃ HỘI SẼ RA SAO?
KHÔNG CÒN CHỮ LỄ, XÃ HỘI SẼ RA SAO?
Khi nói đến “Tiên học lễ, hậu học văn” thì có người bàn về trật tự trước - sau về khái niệm "tiên" hay
"hậu". Có học giả lại trao đổi về nội hàm và ngoại diên của thuật ngữ
"lễ", "văn". Từ đó, có ý kiến “phản đối” và đi đến quan điểm
là "nên bỏ" khẩu hiệu ấy đi với những lý do cả chủ quan và khách quan;
người khác thì cổ xúy cho việc tiếp tục dùng khẩu "tiên học lễ, hậu học
văn"; người thì “lưỡng lự”,…
Thế nhưng, bình
tĩnh mà xem xét lại, chúng ta đã quá nhấn mạnh đến câu chữ mà bỏ quên đi ý
nghĩa nội tại của nó. Đã lấy ý kiến chủ quan và tư biện để đánh giá và phủ quyết
cái đã tồn tại như một tất yếu của cuộc sống, một triết lý sống mà, nếu không
có nó chúng ta sẽ rơi vào một khoảng chân không vô định mà mỗi con người trở
thành những "vector vô hướng". Cộng đồng và xã hội sẽ mất đi hệ qui
chiếu cần thiết để "soi mình". Ngay cả những người cho rằng nên bỏ “học
lễ” thì cũng mong muốn người khác ứng xử có “lễ độ” với mình mà!
Có thể khẳng định
ngay rằng, "Tiên học lễ, hậu học văn" không phải là một "khẩu hiệu"
(slogan) để "cổ động" nhất thời mà nó chính là một triết lý giáo dục
(Philosophy of Education). Xác định ngay điều này để có cách tiếp cận chính
xác hơn. Đã là một "khẩu hiệu" đơn thuần thì vấn đề "bỏ hay
không bỏ" nó không cần đáng bàn. Bởi cái gọi là "khẩu hiện" có
thể vứt đi khi 1 phong trào, 1 sự kiện nào đó gắn với nó đã qua đi. Nhưng một
khi là một triết lý thì cần phải nghiên cứu tỉ mỉ, khoa học, khách quan và
hết sức bình tĩnh. Nhiều nhà nghiên cứu xã hội học, giáo dục học phương Tây đã
không ít lần phản tỉnh về chính triết lý giáo dục của họ mà một điều trong đó
là hiện tượng tự do quá trớn, bình đẳng thái quá, cá nhân chủ nghĩa. Họ cũng đã
nhiều lần "cúi đầu nhìn lại" với hệ thống triết lý giáo dục của họ đã
tạo ra những lỗ hổng nhân văn chết người: Con người sống lạnh lùng hơn, ghẻ lạnh
hơn, vị kỉ hơn.
Nhiều quốc gia
đang lo ngại vì tỉ lệ li hôn đã đạt đến con số 50% và đang có chiều hướng gia
tăng, mà khi nghiên cứu về nguyên nhân, người ta không ngần ngại chỉ ra rằng, ở
đó có yếu tố từ triết lý giáo dục: Lòng vị tha, nhân ái, lễ nghĩa, nhường nhịn
đã bị bỏ qua một cách mù quáng. Trong nhiều bài viết, nhiều tác giả cho rằng
"Tiên học lễ, hậu học văn" là "sản phẩm của Nho giáo", là
"từ Hán", "là học thuyết thống trị của Khổng giáo" nên... bỏ
đi.
Đây rõ ràng là một
nhận định hết sức chủ quan và duy ý chí. Không phải cái gì của Nho giáo cũng xấu,
không phải cái gì ngoại lai cũng không tốt. Một thời chúng ta mắc phải những
sai lầm đáng tiếc chính từ những kiểu tư duy này: Bài ngoại. Cần nhớ rằng,
không có một mô hình hay triết lý giáo dục nào đó đúng trong mọi trường hợp, mọi
thời đại, mọi nền văn hóa, mọi quốc gia. Như vậy, vấn đề là ở chỗ, không nên
xem xét vấn đề từ yếu tố "nguồn gốc" mà cần xen xét nó trong sự
"chỉnh hợp", "tích hợp" với những yếu tố nội tại để cùng
nhau tồn tại.
"Tiên học lễ,
hậu học văn" không phải là ngoại lệ. Mắt xích của vấn đề là, chúng ta biết
loại bỏ những yếu tố bất hợp lý, bất hợp thời, bất cập trong nội hàm của mệnh đề
này và giữ lại và phát huy những gì tốt đẹp nhất, tinh túy nhất, hợp lý nhất. Bởi
không ai giết con rận mà đốt cả cái áo!
“Lễ”, xét đến
cùng, là cái căn bản để ứng xử và xử lý các mối quan hệ giữa con người với con
người, thậm chí giữa người sống với người đã mất, giữa cái tức thời với cái
vĩnh hằng, giữa cái hữu sinh và cái vô sinh. Giữa con người với tự nhiên, giữa
cộng đồng người với nhau hay giữa các dân tộc khác nhau.
Không phải ngẫu
nhiên mà trong từ điển Tiếng Việt xuất hiện hàng loạt các từ về lễ: Lễ độ, lễ
phép, lễ phục, lễ giáo, lễ tiết, lễ mạo, lễ đường, lễ nghi, lễ nghĩa, lễ tân, lễ
vật; lễ thành hôn, lễ tang, lễ chào cờ, lễ chùa. Chúng ta cứ thử hình dung, nếu
một ngày nào đó xã hội chúng ta không có "lễ" (hay lễ không được giáo
dục, đề cao), có lẽ lúc đó người dưới không kính trọng lễ phép với người trên.
Trẻ em không đáp
lễ với người lớn tuổi, trò "vô lễ" với thầy. Người sống không còn
"đáp lễ" với người đã khuất. Con người sẽ sống trong một mớ hỗn độn
và xô bồ và con đường dẫn đến mâu thuẫn xung đột là khó tránh khỏi!
Có thể nói con
người "lớn hơn" con vật là ở chữ "lễ", cái "lễ".
Bởi, về bản chất mà nói, học cái lễ chính là học làm người. Muốn làm người thì
con người phải thông qua 1 quá trình học hỏi, lĩnh hội, nội tâm hóa những giá
trị chuẩn mực, chuẩn tắc, qui ước và cả những niềm tin chung của cộng đồng (kể
cả những niềm tin về thế giới tâm linh). Học hỏi những kĩ năng, kĩ xảo, kiến thức,
nghề nghiệp và tất cả những gì giúp cho con người có thể sinh sống, lao động,
làm việc trong một nhóm hay một cộng đồng xã hội.
Như vậy, xét đến
cùng, "văn" là "kĩ năng cứng" còn "lễ" là
"kĩ năng mềm" giúp cho con người sống, lao động, học tập, làm việc,
hưởng thụ trong một cộng đồng xã hội nhất định. Do đó, chúng ta không nên quá
câu nệ về câu chữ để đi đến bàn luận về cái "tiền" cái "hậu",
cái nào có trước cái nào có sau, cái nào quyết định cái nào. Mấu chốt của vấn đề
là, chúng không thể tách rời nhau: Học để chung sống và chung sống cần phải học;
học để làm người và làm người cần phải học. Trong văn có lễ và trong lễ có văn,
bởi "văn" là người mà đã là người thì phải có "lễ"!
Đà Nẵng, ngày 27 tháng 11 năm 2021
Phạm Đi
Email: phamdivn@gmail.com
Nhận xét
Đăng nhận xét