VÌ SAO PHẢI YÊU THIÊN NHIÊN?

 

VÌ SAO PHẢI YÊU THIÊN NHIÊN?

Ý nghĩa của môi trường tự nhiên

Môi trường tự nhiên là điều kiện thiết yếu để con người có thể tồn tại và phát triển, là tiền đề không gian cho tồn tại xã hội, đó chính là hệ thống cấu thành hết sức phức tạp của nhiều nhân tố cấu thành như: đất, nước, không khí, khoáng sản, động thực vật, hệ sinh thái tự nhiên. Theo nghĩa rộng, môi trường tự nhiên là toàn bộ thế giới tự nhiên vô hạn; từ giác độ cơ cấu xã hội nhìn nhận, nó là thế giới tự nhiên hữu hạn có liên quan mật thiết đến sự tồn tại và phát triển của nhân loại.

Theo quan niệm của K. Marx, môi trường tự nhiên cũng giống như xã hội loài người, là kết quả của sự chuyển biến lâu dài từ sự vận động vật chất. Vận động của môi trường tự nhiên không bao giờ ngưng nghỉ, thế nhưng tốc độ chuyển biến của nó chậm hơn so với tốc độ phát triển của xã hội. Do đó, đối với hoạt động của con người mà nói, môi trường tự nhiên được nhìn nhận có tính ổn định tương đối. Quan hệ giữa con người và tự nhiên, một mặt thể hiện sự phụ thuộc của con người vào tự nhiên, nhưng mặt khác còn thể hiện sự cải tạo tự nhiên của con người. Từ khía cạnh lịch sử nhìn lại, mối quan hệ giữa con người và tự nhiên thông qua 4 giai đoạn cụ thể: phụ thuộc (hoàn toàn), cải tạo (đơn giản), khai thác (quá mức) và hài hòa (bền vững).

Đối với con người, môi trường tự nhiên có ý nghĩa cụ thể: (1)  Là không gian sống cho con người và thế giới sinh vật. Trong cuộc sống hàng ngày, mỗi một người  đều cần một không gian nhất định để phục vụ cho các hoạt động sống như: nhà ở, nơi nghỉ, nơi để sản xuất... Như vậy chức năng này đòi hỏi môi trường phải có một phạm vi không gian thích hợp cho mỗi con người. Không gian này lại đòi hỏi phải đạt đủ những tiêu chuẩn nhất định về các yếu tố vật lý, hoá học, sinh học, cảnh quan và xã hội.  (2) Là nơi chứa đựng các nguồn tài nguyên cần thiết cho đời sống và sản xuất của con người. Nhu cầu của con người về các nguồn tài nguyên không ngừng tăng lên về cả số lượng, chất lượng và mức độ phức tạp theo trình độ phát triển của xã hội. Chức năng này của môi trường còn gọi là nhóm chức năng sản xuất tự nhiên gồm: Rừng tự nhiên: có chức năng cung cấp nước, bảo tồn tính đa dạng sinh học và độ phì nhiêu của đất, nguồn gỗ củi, dược liệu và cải thiện điều kiện sinh thái. Các thủy vực: có chức năng cung cấp nước, dinh dưỡng, nơi vui chơi giải trí và các nguồn thủy hải sản. Động thực vật: cung cấp lương thực, thực phẩm và các nguồn gen quý hiếm. Không khí, nhiệt  độ, năng lượng mặt trời, nước, gió: có chức năng duy trì các hoạt động trao đổi chất. Các loại quặng, dầu mỏ: cung cấp năng lượng và nguyên liệu cho các hoạt động sản xuất... (3) Môi trường là nơi chứa đựng các chất phế thải do con người tạo ra. Trong quá trình sống, con người luôn đào thải ra các chất thải vào môi trường. Tại đây các chất thải dưới tác động của vi sinh vật và các yếu tố môi trường khác sẽ bị phân huỷ, biến đổi từ phức tạp thành đơn giản và tham gia vào hàng loạt các quá trình sinh địa hoá phức tạp. Trong thời kỳ sơ khai, khi dân số của nhân loại còn ít, chủ yếu do các quá trình phân huỷ tự nhiên làm cho chất thải sau một thời gian biến đổi nhất định trở lại trạng thái nguyên liệu của tự nhiên. Sự gia tăng dân số thế giới nhanh chóng, quá trình công nghiệp hoá, đô thị hoá làm số lượng chất thải tăng lên không ngừng dẫn đến chức năng này nhiều nơi, nhiều chổ trở nên quá tải, gây ô nhiễm môi trường. (4) Chức năng lưu trữ và cung cấp thông tin cho con người. Môi trường trái đất được xem là nơi lưu trữ và cung cấp thông tin cho con người. Bởi vì chính môi trường trái đất là nơi: Cung cấp sự ghi chép và lưu trữ lịch sử trái đất, lịch sử tiến hoá của vật chất và sinh vật, lịch sử xuất hiện và phát triển văn hoá của loài người; Cung cấp các chỉ thị không gian và tạm thời mang tín chất tín hiệu và báo động sớm các hiểm hoạ đối với con người và sinh vật sống trên trái đất như phản ứng sinh lý của cơ thể sống trước khi xảy ra các tai biến tự nhiên và các hiện tượng tai biến tự nhiên, đặc biệt như bão, động đất, núi lửa...; Cung cấp và lưu giữ cho con người các nguồn gen, các loài động thực vật, các hệ sinh thái tự nhiên và nhân tạo, các vẻ đẹp, cảnh quan có giá trị thẩm mỹ để thưởng ngoạn, tôn giáo và văn hoá khác. (5) Bảo vệ con người và sinh vật khỏi những tác động từ bên ngoài. Các thành phần trong môi trường tự nhiên còn có vai trò trong việc bảo vệ cho đời sống của con người và sinh vật tránh khỏi những tác động từ bên ngoài như: tầng Ozon trong khí quyển có nhiệm vụ hấp thụ và phản xạ trở lại các tia cực tím từ năng lượng mặt trời.

Vai trò của môi trường tự nhiên đối với xã hội loài người

Môi trường tự nhiên có quan hệ mật thiết với con người, có ý nghĩa đặc biệt quan trọng đối với sự tồn tại và phát triển của xã hội loài người. Trước hết, môi trường tự nhiên là điều kiện tất yếu cho sự tồn tại của con người, là nơi cung cấp nguyên liệu, tư liệu vật chất cho nhu cầu của con người. Sức sản xuất xã hội bao gồm hai nhân tố cơ bản là con người và vật chất, trong đó vật chất không tách rời thế giới tự nhiên. Thứ đến, môi trường tự nhiên là nhân tố quan trọng trong phát triển của xã hội loài người. Thông thường, với những khu vực, quốc gia có điều kiện tự nhiên thuận lợi (tài nguyên phong phú, đất đai màu mỡ, giao thông thuận lợi…) thì có điều kiện phát triển kinh tế tốt hơn, tốc độ phát triển nhanh hơn và ngược lại. Tuy nhiên, sự ưu việt của môi trường tự nhiên còn cần phải có sự tương thích với trình độ phát triển của xã hội mới có thể khai thác tốt các nguồn lực này để phát triển. Nói cách khác, ưu việt của môi trường tự nhiên chủ yếu là cung cấp cho con người cơ hội phát triển nhưng đồng thời cũng tạo ra áp lực hay tính ỷ lại. Thứ ba, môi trường tự nhiên tác động và ảnh hưởng đến văn hóa-chính trị. Từ phương diện chính trị, môi trường tự nhiên tác động đến quan niệm, cơ cấu, chế độ chính trị. Chẳng hạn, các dân tộc ở xã hội cổ đại sống dọc theo lưu vực các con sông lớn thường có quan niệm chính trị, thể chế chính trị khác với dân tộc sống ở vùng núi hay điều kiện tự nhiên khắc nghiệt. Về phương diện văn hóa, sự phân bố động thực vật, điều kiện khí hậu, địa hình, điều kiện giao thông tự nhiên đều ảnh hưởng đến quá trình hình thành, phát triển các kiểu (dạng thức) về văn hóa và hình thành nên hệ thống giá trị, quan niệm, lối sống khác nhau.

Cần phải chỉ ra rằng, con người dựa vào tự nhiên để sinh tồn và phát triển, trong quá trình đó, môi trường tự nhiên khác nhau thì mức độ ảnh hưởng của nó đến xã hội cũng không giống nhau, có thể gia tốc hay cản trở sự phát triển của xã hội loài người. Bất luận thế nào đi nữa thì môi trường tự nhiên là điều kiện cần thiết, tất yếu cho sự sinh tồn, phát triển của con người nhưng nó không phải là điều kiện quyết định. Nói cách khác, môi trường tự nhiên chỉ có thể thông qua quá trình sản xuất xã hội mới phát huy được tác dụng của nó đối với xã hội, tức là, chịu sự chế ước của trình độ phát triển sức sản xuất xã hội.

Con người bắt đầu nhận thức được giá trị và ý nghĩa của môi trường trong quá trình phát triển của mình. Cho đến ngày nay, con người nhận thức được vai trò của môi trường tự nhiên chí ít ở các phương diện sau: thứ nhất, cung cấp tài nguyên, nguyên vật liệu. Từ các lĩnh vực ăn, mặc, ở, đi lại đến hoạt động sản xuất, tự nhiên đều cung cấp cho con người các nguồn nguyên liệu như than đá, dầu mỏ, thực phẩm; cung cấp các nền tảng vật chất cho con người, là điều kiện cần thiết cho các sinh vật sinh tồn, phát triển. Thứ hai, là nơi dung nạp các phế phẩm, vật phế thải từ hoạt động của con người. Do những hạn chế nhất định về trình độ khoa học kỹ thuật, điều kiện kinh tế và cả nhận thức của con người, một số sản phẩm (phụ, phế thải) chưa được tái chế và tận dụng triệt để bị con người thải ra môi trường. Thông qua các cơ chế sinh học, hóa học, vật lý mà môi trường hấp thụ, dung nạp, chuyển hóa, tiêu hủy các phế phẩm này; đồng thời với đó là quá trình chuyển hóa trong môi trường tự nhiên bởi một số lượng lớn các vi sinh vật, tác động của thời tiết như mưa, gió, bão biến những phế phẩm hữu cơ thành vô cơ như là quá trình “thanh lọc tự nhiên”. Thứ ba, là nơi giúp con người điều hòa nhịp sống, hưởng thụ cuộc sống, kéo dài sự sống, nâng cao chất lượng sống của con người. Môi trường tự nhiên không chỉ cung cấp cho con người các nguyên vật liệu, nguồn lực tài nguyên để phát triển kinh tế, thỏa mãn nhu cầu vật chất, mà còn thỏa mãn những nhu cầu khác của con người. Nhiều cảnh quan thiên nhiên đẹp giúp con người giảm bớt những căng thẳng cuộc sống, tái sản xuất sức lao động. Không phải ngẫu nhiên mà một số quốc gia trên thế giới ban hành chính sách giảm thiểu can thiệp của con người vào môi trường tự nhiên một cách thô bạo; khai thác tài nguyên thiên nhiên quá mức, thiếu bền vững.

TS. Phạm Đi

(Tham kiến: Phạm Đi, Xã hội học với Lãnh đạo, quản lý, Nxb. Thông tin và Truyền thông, 2020)