TƯ DUY VỀ QUẢN LÝ ĐÔ THỊ - YẾU TỐ CỐT YẾU ĐỂ PHÁT TRIỂN ĐÔ THỊ BỀN VỮNG

1.   Vai trò của chính quyền và các chủ thể quản lý đô thị

Trong bối cảnh hội nhập quốc tế như hiện nay, việc lựa chọn và xây dựng phương thức phát triển đô thị bền vững là xu thế tất yếu. Tuy nhiên, cho đến thời điểm hiện tại, nhiều đô thị trong cả nước vẫn còn tồn tại những yếu kém về mặt qui hoạch, xây dựng và quản lý đô thị, trong đó có cả những yếu kém về nhận thức, tổ chức thực hiện, giám sát... Đó có thể kể đến là công tác qui hoạch xây dựng đô thị chưa được quan tâm đúng mức; việc công bố, công khai qui hoạch xây dựng theo luật định của Luật xây dựng chưa được thực hiện nghiêm túc ở một số địa phương; sự tham gia của các chủ thể xã hội khác nhau vào trong quá trình kiến tạo và quản lý đô thị,... Nguyên nhân của tình trạng này có nhiều nhưng không thể không nói đến trình độ, năng lực của đội ngũ công chức quản lý qui hoạch xây dựng đô thị ở cấp cơ sở chưa đáp ứng được nhu cầu thực tế; chưa thực hiện đúng vai trò của mình trong công tác quản lý xây dựng đô thị. Chính điều này là điều kiện “màu mở” để nảy sinh tình trạng xây dựng không phép, trái phép dẫn đến bộ mặt kiếm trúc của thành phố còn lộn xộn, thiếu mĩ quan. Kế đến có thể nói đến công tác cải cách hành chính trong lĩnh vực quản lý xây dựng đô thị của chúng ta còn quá chậm và còn nhiều bất cập. Một số chính quyền địa phương vẫn chưa làm tốt việc thực hiện phân cấp trong việc lập và quản lý qui hoạch xây dựng, cấp giấy phép xây dựng và giảm bớt các thủ tục hành chính. Có thể nói, chính những yếu tố này là những thách thức lớn khi tiến hành kiến tạo và xây dựng mô thức phát triển bền vững về đô thị.

Thực tế cho thấy, trong lĩnh vực qui hoạch xây dựng và quản lý đô thị chúng ta chỉ chú trọng đến “phần cứng” mà bỏ quên đi “phần mền” của đô thị, cái làm nên “phần hồn” cho một đô thị, đó chính là văn hóa, lối sống, phong tục tập quán và những nét sinh hoạt cũng như những thói quen trong đời sống hằng ngày của cư dân đô thị- yếu tố con người-văn hóa. Một đô thị gọi là văn minh hiện đại và bền vững không chỉ có những kiến trúc đồ sộ, nhà cao tầng, các trung tâm mua sắm… mà nó còn phải có một không gian văn hóa-xã hội, ở đó chủ thể xã hội của nó – con người đô thị, với tất cả những văn hóa nguyên hữu và hiện hữu, lối sống hiện hữu tôn tạo nên cái nét riêng cho thành phố đó. Dễ hiểu, muốn xây dựng một thành phố văn minh hiện đại và bền vững thì phải xây dựng được cả hai “mảng” nêu trên: không gian kiến trúc và không gian văn hóa xã hội.

Để làm được điều này, vai trò của chính quyền sở tại là vô cùng quan trọng, trước mắt phải “nhận thấy” được đô thị phải gồm hai “mảng” hữu cơ như trên đã đề cập và muốn xây dựng một đô thị cần phải đồng thời có động thái qui hoạch xây dựng và quản lý cả hai “mảng” này. Nếu chỉ chú trọng đến không gian kiến trúc mà bỏ quên không gian xã hội thì chúng ta sẽ có những “thành phố vô hồn”, “thành phố ma”, “thành phố lạnh”; nếu chúng ta chỉ chú trọng đến không gian xã hội mà không chú trọng đến không gian đô thị thì vô tình chúng ta sẽ tiến hành quá trình ngược lại “nông thôn hóa đô thị”, “làng quê đô thị”. Chính vì vậy, trong quá trình qui hoạch xây dựng, quản lý đô thị cần phải tiến hành song song hai “mảng” này với nhau. Cần phải hiểu rằng, xây dựng không gian kiến trúc đô thị tuy khó mà dễ, nhưng xây dựng không gian xã hội đô thị tuy dễ mà khó. Khó là ở chỗ, đòi hỏi những người có trách nhiệm về qui hoạch xây dựng và quản lý đô thị phải có cái tầm để “nhìn thấy” được đâu là nét văn hóa, lối sống đặc thù của cư dân sở tại để có những chính sách phát triển phù hợp. Việc xây dựng một lối sống đô thị không khó nhưng xây dựng một lối sống vừa có thể kế thừa những nét truyền thống vừa có thể tiếp biến những nét văn hóa hiện đại, vừa mang nét văn hóa chung của dân tộc, vừa có cái riêng của văn hóa bản địa, vừa có cái “luật” nhưng cũng vừa có cái “tục”.

2.   Sự tham gia của người dân vào công tác qui hoạch, kiến tạo, quản lý đô thị là thành tố quan trọng để phát triển bền vững đô thị

Kinh tế càng phát triển thì tiến trình đô thị hóa càng được thúc đẩy nhanh và người ta dễ dàng nhận biết tầm quan trọng của công tác quản lý đô thị. Kinh nghiệm trên thế giới cũng đã chỉ ra rằng nếu nơi nào làm tốt công tác quản lý đô thị thì sẽ thúc đầy tiến trình đô thị hóa nhanh, hợp lý và hiện đại. Quản lý đô thị không đơn thuần chỉ là mặt hành chính mà nó, ở một giác độ nào đó mà nói, là một khoa học, một nghệ thuật; quản lý đô thị không chỉ là việc quản lý kinh doanh, đất đai, nhà ở, cơ sở hạ tầng kĩ thuật, quản lý hành chính nhà nước, môi trường, tài chính đô thị mà còn là quản lý con người gắn với văn hóa xã hội hiện hữu; quản lý đô thị không chỉ là nhiệm vụ của nhà quản lý mà, đó là nhiệm vụ của toàn thể người dân với tư cách là một công dân đô thị (thị dân).

Thông thường mà nói, khi nói đến chủ thể quản lý đô thị người ta nghĩ ngay đến các định chế quản lý Nhà nước trong phạm vi thành phố đó là các cơ sở ban ngành các cấp. Từ đó, khi nói đến cải tiến quản lý người ta chỉ tập trung bàn về chức năng, nhiệm vụ, sự phân công phân cấp và mối quan hệ giữa các cơ quan nhà nước, bởi theo cách nghĩ thông thường, các định chế Nhà nước mới có thể (và có quyền) để quản lý đô thị. Thực tế cho thấy, có nhiều nhân tố khác tham gia trực tiếp hay gián tiếp có ảnh hưởng nhất định đến tiến trình quản lý đô thị như các nhà đầu tư trong và ngoài nước, các tổ chức tài trợ quốc tế, các tổ chức phi chính phủ và đặc biệt là chính các tầng lớp dân cư trong đô thị ấy. Kinh nghiệm nhiều nước cho thấy, nếu chỉ “đóng khung” cho việc cải tiến việc quản lý đô thị bằng những định chế nhà nước thì rất khó lòng có được một cơ chế quản lý tối ưu. Hơn thế nữa, các nguồn lực nhà nước ngày càng không đáp ứng được nhu cầu phát triển đô thị nên sự tham gia của các nhân tố khác ngoài định chế nhà nước trở nên cần thiết, đặc biệt là các nguồn lực trong nhân dân. Một khía cạnh nào đó mà nói, phát huy vai trò của nhân dân trong việc quản lý đô thị là cách làm đúng phù hợp với nguyện vọng của nhân dân và thể hiện vai trò, quyền của người dân vào công tác xây dựng quản lý đô thị nói riêng, trong việc phát triển kinh tế-văn hóa-xã hội nói chung.

Rõ ràng, các tầng lớp dân cư trong đô thị vừa là đối tượng chịu sự quản lý của công tác quản lý đô thị nhưng lại vừa là chủ thể tham gia vào công tác quản lý đô thị. Nếu có định hướng đúng và khuyến khích được sự tham gia tích cực của các bộ phận dân cư thì công tác quản lý đô thị sẽ có nhiều thuận lợi hơn. Muốn làm được điều trước hết, đòi hỏi những người có trách nhiệm về quản lý xây dựng đô thị phải “nhìn thấy” được nguồn lực này, thấy được sự tham gia của người dân vào công tác quản lý đô thị là cần thiết và tất yếu (và cũng là quyền, nghĩa vụ của thị dân). Từ đó mới có những động thái tích cực và thiết thực để “kéo” người dân vào công tác quản lý đô thị mà cụ thể là tiến hành nghiên cứu nhu cầu của người dân để làm cơ sở cho các chính sách quản lý đô thị, đặc biệt là trong quá trình xây dựng lối sống đô thị, những hành vi văn minh đô thị, mô thức quản lý đô thị,... Kế đến lôi cuốn người dân tham gia và thay đổi những phương thức ứng xử của họ, xây dựng một lối sống tích cực. Song song với nó là phải đẩy mạnh các hoạt động của các đoàn thể xã hội và các hình thức tự quản đô thị.

Trong thời gian qua, thẳng thắn mà thừa nhận, trong công tác quản lý, xây dựng và qui hoạch đô thị, chúng ta đã chưa chú trọng đúng mức về vai trò của các tầng lớp nhân dân, chưa phát huy được hết tiềm năng của họ; chưa đặc họ đúng vào vai trò, vị trí cần thiết; chưa phát huy được các nguồn lực như nhân lực, vật lực, tài lực, trí lực của cộng đồng dân cư. Nói khác đi, chưa thiết lập được mối quan hệ giữa người dân và chính quyền trong công tác quản lý đô thị, chính lẽ đó sự tham gia của người dân vào công tác quản lý đô thị còn mờ nhạc, nếu không muốn nói là thờ ơ, bị động, phó mặc cho các cơ quan chức năng. Rõ ràng, nếu không có sự tham gia của cư dân đô thị - chủ thể xã hội đô thị, thì không thể nào xây dựng được một lối sống đô thị theo mong muốn chủ quan của những người có trách nhiệm về quản lý đô thị. Lời căn dặn của Bác: “Dễ trăm lần không dân cũng chịu, khó vạn lần dân liệu cũng xong” trong trường hợp này càng thể hiện tính đúng đắn của nó.

Như trên đã đề cập, một thành phố luôn gồm có “phần cứng” và “phần mền” tức là không gian kiến trúc đô thị và không gian xã hội đô thị. Trong đó, lối sống (phương thức sống) phát họa nên “hình tượng mềm” của thành phố đó. Hơn nữa, nội hàm văn hóa của “hình tượng thành phố” phải thông qua các hoạt động sống của thị dân (nhóm thị dân) mới có thể thể hiện ra. Cái gọi là hoạt động sống là một phạm trù bào hàm cả phương thức hoạt động sống, phương thức tiêu dùng, phương thức giải trí hay tiêu nhàn, phương thức tham gia hoạt động chính trị, phương thức giao lưu giao tế xã hội và cả những phong tục tập quán của chủ thể xã hội ấy. Tuy nhiên văn hóa đô thị và lối sống đô thị không thể dựa vào ý chí của một người nào đó mà nó phải là sản vật hoạt lực của chỉnh thể thành phố đó. Và điều hiển nhiên là, văn hóa đô thị, lối sống đô thị không phải tự nhiên mà có mà nó được hình thành, bảo tồn và phát triển thông qua những điều kiện xã hội cụ thể trong một xã hội cụ thể bằng những thể chế cụ thể. Phát triển đô thị bền vững không tách rời chủ thể xã hội đô thị - thị dân và không tách rời các hoạt động sống của chủ thể đó.

Một đô thị gọi là “bền vững” thì nó phải có “cái hồn”, “bản sắc”; một đô thị muốn có “hồn” thì cần phải làm cho chủ thể xã hội đô thị đó có “hồn”, mà muốn chủ thể ấy - con người - có “hồn” thì chính con người ấy phải “sở hữu” một lối sống riêng cho mình. Nhưng lối sống, với tất cả những đặc trưng của nó, không tự nhiên mà có mà cần phải được xây dựng, tôn tạo thông qua một quá trình dài và có ý thức.

Tóm lại, trong bối cảnh hội nhập quốc tế như hiện nay, phát triển đô thị bền vững là điều tất yếu, nhưng điều tiên quyết là chính những người làm công tác qui hoạch, quản lý đô thị cần phải có cái nhìn đúng đắn, khoa học, toàn diện về nội hàm và ngoại diên của thuật ngữ phát triển đô thị bền vững. Nói một cách dễ hiểu, muốn xây dựng và thúc đẩy phát triển bền vững đô thị thì trước hết phải có những điều kiện sống tương ứng trong đó có thể kể đến là điều kiện về môi trường sinh thái, điều kiện về giáo dục và chăm sóc sức khỏe, những điều kiện về vật chất và tinh thần, điều kiện về nhà ở, điều kiện về giao thông đi lại, điều kiện về an ninh trật tự mà đặc biệt là những điều kiện về “hạ tầng mền đô thị”, đó chính là văn hóa và lối sống đô thị. Nói cách khác, văn hóa và lối sống đô thị là một thành tố quan trọng trong phát triển đô thị bền vững. Điều này rất cần một tư duy mới trong quản lý đô thị để phát triển đô thị một cách bền vững./.